Η Σοφία που έγραφε στα παιδιά παραμύθια

Η Σοφία Μαντουβάλου είναι μια από τις σπουδαιότερες σύγχρονες Ελληνίδες συγγραφείς. Από μικρή απέκτησε δύο καλούς φίλους: τη φαντασία και το χιούμορ και η παρέα της μαζί τους τη βοήθησε να κατανοήσει τη σημασία τους στην εκπαίδευση της ζωής. Οι σπουδές της (Εξελικτική Ψυχολογία, Εκπαιδευτική Τεχνολογία, Σκηνοθεσία) την έπεισαν πως χωρίς χιούμορ, φαντασία και δημιουργική έκφραση, η εκπαίδευση δεν μπορεί να διαμορφώσει δημιουργικούς και ευτυχισμένους ανθρώπους. Εδώ και σαράντα χρόνια, που υπηρετεί την τηλεόραση και το βιβλίο, κατορθώνει να συνδυάζει το φανταστικό με το πραγματικό, το όραμα με την πραγματικότητα. Η αφορμή για αυτή τη συνάντησή μας ήταν Το αγόρι που διάβαζε στις κότες παραμύθια, το βιβλίο της που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη και κέρδισε πρόσφατα το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου. Αλλά φυσικά, δε μείναμε μόνο σε αυτό.

Αγαπημένη Σοφία, πού και πώς σε βρίσκει το φετινό, παράξενο καλοκαίρι;

Βρίσκομαι στο σπίτι μου στην Αθήνα, σε φάση κεράσ μελτέμ, κρατώντας αποστάσεις από τα κουνούπια και το πολυδιεκδικούμενο από τους γείτονες Αιγαίο και ονειρεύομαι τα καρπούζ μελτέμ του Αυγούστου, μήπως δροσιστώ με τις φίλες μου στο Ιόνιο. Μπροστά σε έναν «μηχανικό» τρόπο ζωής με μάσκες και αποστάσεις, χωρίς αφή και αγκαλιές, έχω αμήχανα και μεταβαλλόμενα συναισθήματα και καμία πραγματική όρεξη για διακοπές. με απόηχο το βάρος των τεράτων που συμβαίνουν στον κόσμο. Ευτυχώς η παραμυθία με διασώζει. Απομακρύνομαι από την ανεργία των ψυχών και κολυμπάω πεταλούδα προς την ακτή των ονείρων, όπου αναπνέουν οι αξίες για έναν καλύτερο κόσμο…

Πράγματι η παραμυθία μάς διασώζει. Ας έρθουμε, λοιπόν στο «Αγόρι που διάβαζε στις κότες παραμύθια», που κέρδισε το Κρατικό Βραβείο Παιδικού Λογοτεχνικού Βιβλίου. Περίμενες τη βράβευση;

Επειδή όταν γράφεις ένα σημαντικό βιβλίο κατά βάθος το ξέρεις, είχα προχωρήσει σε αυτοβράβευση. Η ανατροφοδότηση που είχα από εκπαιδευτικούς, πανεπιστημιακούς, παιδιά και ομότεχνούς μου, επιβεβαίωνε την άποψή μου για την αξία του. Η βράβευσή του από το ελληνικό τμήμα της ΙΒΒΥ ενίσχυσε την πιθανότητα ενός κρατικού βραβείου. Η ματαιοδοξία μου επιθυμούσε να τιμηθεί αυτή η προσπάθεια και με το κρατικό. Επειδή, όμως, πολλές φορές είχα βρεθεί υποψήφια στη βραχεία λίστα, άφηνα ένα περιθώριο αμφιβολίας. Αλλά ήξερα ότι ήταν ένα βιβλίο ανατρεπτικό, με χιούμορ και φαντασία, με ιδιαίτερη αφηγηματική τεχνική, πολιτικοποιημένη ματιά και απλό, περιεκτικό λόγο για αξίες που δύσκολα μπορούν να γίνουν αντιληπτές από μικρά παιδιά.

Πώς συνέλαβες την ιδέα για την ιστορία αυτή;

Ένας υπέροχος, υπερβατικός δάσκαλος από την Κύπρο, ο Κώστας Παπαπέτρου, διοργάνωσε έναν διαγωνισμό φωτογραφίας με θέμα «Πώς με ένα βιβλίο ανοίγει το μυαλό». Εγώ, ως καλεσμένη συγγραφέας στο πανηγύρι φιλαναγνωσίας του σχολείου, έπρεπε να δώσω το βραβείο. Η καλύτερη φωτογραφία ήταν ενός μαθητή της Γ΄ Δημοτικού που, σκυμμένος, διάβαζε σε τρεις κότες ένα δικό μου βιβλίο για να τους ανοίξει το μυαλό. Ο συμβολισμός ήταν φανερός. Τότε άστραψε η ιδέα μέσα μου! Η ισοτιμία των φύλων, η ελευθερία και το δικαίωμα στη γνώση, η τόλμη να αγωνίζεσαι για το δίκαιο, το δικό σου και των άλλων, είναι βασικά μου «πιστεύω» και έγιναν και «πιστεύω» του ήρωα του βιβλίου.

Ο οποίος είναι ο εγγονός σου, ο Νικόλας, που τρυπώνει στην αφήγησή του και ακολουθεί έναν φοβισμένο Μαυροκόκορα στην πόλη, όπου γίνεται αρχικοτοφύλακας… Ο Άρχοντας θέλει τις κότες κλεισμένες στο κοτέτσι απλά και μόνο να γεννούν αβγά κι ο κόκορας δεν μπορεί παρά να τον υπακούσει. Όμως το Αγόρι, καλά μαθημένο από τη γιαγιά του, διαφωνεί…Και αποφασίζει να διαβάσει στις κότες παραμύθια.

Την αφηγηματική τεχνική του βιβλίου μου την ενέπνευσε πράγματι ο εγγονός μου, ο οποίος ήθελε να γίνεται ήρωας στις ιστορίες που του έλεγα τα βράδια για να κοιμηθεί, να έρχεται σε αντιπαράθεση με τους άλλους ήρωες και να πηγαίνει την αφήγηση όπου ήθελε εκείνος, γιατί τη δική μου εκδοχή την έβρισκε… βαρετή.

Το βιβλίο θίγει με το χιούμορ και τη μαεστρία που διαπερνούν όλα σου τα κείμενα τρία θέματα: τα προβλήματα που προκαλεί μια απολυταρχική εξουσία και τις μεθόδους που χρησιμοποιεί για να επιβληθεί, την καταπίεση των γυναικών και τον περιορισμό των δικαιωμάτων τους μέσα σε μια πατριαρχική και σεξιστική κοινωνία και τέλος την απελευθερωτική δύναμη της μόρφωσης και της φαντασίας που καλλιεργείται μέσα από την ανάγνωση. Αυτός ήταν ο στόχος σου εξαρχής; Ένα τριπλό βιβλίο για τη δύναμη της εξουσίας, για τη θέση των γυναικών σε κοινωνίες που βρίθουν έμφυλων στερεοτύπων και για τα μέσα που θα οδηγήσουν στη χειραφέτησή τους, ή ξεκίνησες κάπως αλλιώς και σε κατεύθυνε η ίδια η ιστορία;

Πριν αρχίσω να γράφω, διατυπώνω πάντα με λόγια τι θέλω να πω, ποιο είναι το θέμα μου. Ο κύριος στόχος μου ήταν να γράψω για το σπάσιμο του κοινωνικού στερεότυπου σε σχέση με τα κορίτσια, για το δικαίωμα τους στην ισότητα και στη γνώση αλλά και για την απελευθερωτική δύναμη της μόρφωσης και της φαντασίας που δημιουργεί και διαμορφώνει την πραγματικότητα. Έχτισα τους ήρωές μου με χαρακτηριστικά που συμβολίζουν σοφία, εξουσία, καταπίεση, υποταγή, ακτιβισμό, αφύπνιση, διεκδίκηση. Η αφηγηματική τεχνική ήρθε υποσυνείδητα και οδήγησε την ιστορία να κινείται σε δύο ή και περισσότερους χωροχρόνους και το περιεχόμενο σε μία αλυσίδα συγκρουσιακών καταστάσεων αίτιας-αποτελέσματος. Στην πορεία δεν άλλαξε η θεματική, αλλά προστέθηκαν και άλλες ιδέες, που εμπλούτισαν το κείμενο. Αξιοποίησα το απρόοπτο που επιφυλάσσει η δημιουργία μιας ιστορίας!

Η κοινωνικοπολιτική θέση της γυναίκας είναι βελτιωμένη σε σχέση με το παρελθόν, όμως χρειάζονται ακόμα πολλά βήματα για να φτάσουμε σε πλήρη ισότητα, αν γίνει κάποτε αυτό. Ποιος είναι ο ρόλος της ανάγνωσης και της κατάκτησης της γνώσης στην πορεία των γυναικών προς την ελευθερία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη;

Η κατάκτηση της ανάγνωσης είναι το πρώτο βήμα για την κατάκτηση της γνώσης. «Μορφώνω» σημαίνει δίνω μορφή, «μορφώνομαι» παίρνω μορφή. Η γνώση δίνει μορφή στη σκέψη και στα συναισθήματα των γυναικών, ώστε να πάρουν μορφή οι ίδιες. Να αντιληφθούν ποιες είναι και τι μπορούν να κάνουν και έτσι να αμφισβητήσουν και να ανατρέψουν τα στερεότυπα του ρόλου τους. Για να διεκδικήσουν και να κερδίσουν τις μάχες τους προς την ελευθερία, την ισότητα και τη δικαιοσύνη χρειάζεται να επιδείξουν συμπεριφορές που μόνο μέσα από την εκπαίδευση μπορούν να κατακτηθούν.

«Από βιβλίο σε βιβλίο, θα κάνω πολλά ταξίδια στον κόσμο», λέει ο Νικόλας. Πώς μπορούμε να πείσουμε -χωρίς να πιέσουμε- τα σημερινά παιδιά ότι η ανάγνωση είναι ο ευκολότερος τρόπος να κάνουν διακοπές από την πραγματικότητα και ταυτόχρονα ένα μοναδικό, επαναστατικό, εργαλείο, ώστε να αλλάξουν τον κόσμο;

Αυτή την ερώτηση μόνο με ερωτήσεις μπορώ να την απαντήσω. Πώς θα γίνει το διάβασμα απολαυστική συνήθεια από μικρή ηλικία; Πόσο μπορούν να συμβάλουν οι γονείς σε αυτό; Πώς θα αλλάξει το εκπαιδευτικό σύστημα ώστε να αγαπήσουν τα παιδιά το βιβλίο; Πώς θα αντιληφθούν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί τη χρησιμότητα της λογοτεχνίας; Υπάρχουν λειτουργικές δανειστικές βιβλιοθήκες σε κάθε σχολείο; Υπάρχουν λειτουργικές βιβλιοθήκες στους δήμους; Υπάρχουν βιβλιοθήκες στα σπίτια; Πώς τα παιδιά θα απολαμβάνουν το ταξίδι στη δημιουργική φαντασία που προσφέρει ένα βιβλίο, όταν τους κερδίζει η ηλεκτρονική εικόνα; Πώς θα πειστεί ένα νεαρός αναγνώστης πως ο διάλογος και ο αντίλογος με τον συγγραφέα θα διαμορφώσουν τον εαυτό του, τις αξίες του, το όραμά του, τη θέση και τη δράση του στον κόσμο, ώστε να γίνει καλύτερος; Όπως βλέπεις δεν έχω απάντηση. Μια ακόμα ερώτηση έχω, σχετική με τα κριτήρια με τα οποία εκδίδουν βιβλία μερικοί εκδότες…

Την κρατώ για μελλοντική συζήτηση. Πάμε τώρα σε κάτι πιο πολιτικό. Διαχρονικά, η εξουσία και τα φερέφωνά της φοβούνται τη γνώση. Πιστεύεις ότι αυτό συμβαίνει και σήμερα και συνειδητά οι κυβερνήσεις αποδυναμώνουν το Σχολείο και την ελεύθερη σκέψη;

Τέτοιες ερωτήσεις απαντάω μόνο εν θερμώ και θα σκάσω κατακαλόκαιρο. Πώς να μιλήσω εν ψυχρώ για το σχολικό σύστημα και τη νέα αγραμματοσύνη; Για τους πτυχιούχους που είναι ουσιαστικά αγράμματοι και ανίκανοι να χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα με ευχέρεια και ακρίβεια, να θυμηθούν σημαντικά σημεία της ιστορίας μας, να κάνουν έναν λογικό συλλογισμό; Ξέρεις πως το θέμα της εκπαίδευσης με απασχολεί. Τρία μυθιστορήματα για την καινοτομία και τη δημοκρατία στην εκπαίδευση έχω καταθέσει: Η δασκάλα που το κεφάλι της έγινε καζάνι, Ο δάσκαλος με τα όνειρα στα μάτια και Το φάντασμα του μαυροπίνακα αντέχουν, άραγε, αυτήν την καλπάζουσα εξάπλωση της αποβλάκωσης;

Με όλα όσα συμβαίνουν, ευτυχώς που αντέχουν αρκετοί δάσκαλοι και κάνουν ό,τι μπορούν. Φαντάσου πώς θα ένιωθαν οι παλαιότεροι, βλέποντας το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, που προσέβλεπε πάντα στη δημιουργία διαφωτισμένων πολιτών, να ακολουθεί μεταρρυθμίσεις που οδηγούν σε διανοητική αποχαύνωση και πολιτική παθητικότητα.

Διαχρονικά, οι εξουσίες αποδυναμώνουν το σχολείο. Δεν ξέρω αν αυτό γίνεται συνειδητά ή ασυνείδητα ή είναι υποχρεωμένες εκ των πραγμάτων να ακολουθήσουν τις σαρωτικές παγκόσμιες κοινωνικές αλλαγές που απαιτούν άλλη εκπαιδευτική πολιτική. Όμως, λυπάμαι βαθύτατα για την υποβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος. Αντανακλά μια κοινωνική πραγματικότητα που υφίσταται κρίση κουλτούρας. Ζούμε σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία που δε χρειάζεται καλλιεργημένους, ευφυείς ανθρώπους με ταλέντα και πρωτοβουλίες, αλλά ανθρώπους που θα εκτελούν καλά μία εξειδικευμένη δουλειά, χωρίς κριτική σκέψη, χωρίς αισθητικές αναζητήσεις, χωρίς φιλοσοφία ζωής.

Το κείμενό σου, σε ένα δεύτερο επίπεδο, είναι βαθιά πολιτικό, Είναι, άραγε, αποδεκτή/επιθυμητή σήμερα, από εκδοτικούς οίκους και γονείς, η πολιτική (και προφανώς ουχί κομματική) παιδική λογοτεχνία; Είτε με μετωνυμίες, είτε ως ξεκάθαρη ιδεολογική αφήγηση; Γιατί, για να είμαι ειλικρινής, μου λείπουν τέτοια κείμενα και συχνότατα βλέπω σε βιβλία επιφανειακή αντιμετώπιση σοβαρών κοινωνικοπολιτικών θεμάτων…

Για μένα η συγγραφή δεν θα είχε νόημα αν δεν ήταν πολιτική πράξη. Ως συγγραφέας δε θα μπορούσα παρά να έχω διεισδυτική ματιά πάνω σε ό,τι διαδραματίζεται στην κοινωνία και προσωπική θέση για τα πράγματα. Ως συγγραφέας που γράφει για παιδιά θα ήθελα με το έργο μου να ενεργοποιήσω τη σκέψη και το συναίσθημά τους με τρόπο απελευθερωτικό από την ακινησία της στερεότυπης σκέψης, που θα τα βοηθάει να αισθάνονται, να εκφράζονται και να δρουν με ατομική και συλλογική ευθύνη για έναν καλύτερο κόσμο.

Τα κείμενα μου έχουν πάντα ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης. Ακόμα κι όταν δεν πεζογραφώ αλλά παίζω-γράφω για πιο μικρά παιδιά, σπάω το στερεότυπο. Στοιχεία με πολιτικοποιημένες «αταξίες», συνοδεία χιούμορ, υπάρχουν ακόμα και στις πιο απλές ιστορίες μου. Μια πολιτικοποιημένη ματιά θα έπρεπε να είναι η πλέον αναμενόμενη από τη λογοτεχνία. Με κείμενα-μαρμελάδα, που αναπτύσσουν κοινωνικά θέματα επιδερμικά, δε διαμορφώνεται η προσωπικότητα του ανήλικου αναγνώστη. Τα παιδιά πρέπει να κατανοήσουν γιατί ο ήρωας κάνει κάτι και γιατί το υποστηρίζει και αντιλαμβάνονται και αντέχουν τα πάντα αν τους δοθούν με κατάλληλο τρόπο. Δεν είναι εξωγήινοι, ζουν μέσα σε μια οικογένεια, σε ένα κοινωνικό σύνολο, σε ένα σχολείο, βιώνουν βία, αδικία, ανισότητα. Χρειάζονται συναισθηματική και νοητική στήριξη, για να μάθουν γιατί γίνεται κάτι και γιατί πρέπει να το υποστηρίξουν ή να το απορρίψουν. Η πολιτικοποιημένη ματιά σε ένα βιβλίο χτίζει στην ψυχή και στο μυαλό των παιδιών μία στέρεη βάση, όπου οι πράξεις αντιστοιχούν σε ιδέες.

Ευτυχώς, στην πορεία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας υπήρξαν και υπάρχουν σημαντικοί συγγραφείς με πολιτικοποιημένη ματιά. Εγώ μεγάλωσα με τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα και της Άλκης Ζέη. Τα σημερινά παιδιά έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε παλιούς και νεότερους σημαντικούς συγγραφείς που δε μασάνε τα λόγια τους.

Πες μας λίγα λόγια για τη συνεργασία σου με την εικονογράφο Κέλλυ Ματαθία-Κόβο, τόσο στο «Αγόρι» όσο και στο νέο βιβλίο σας «Το Σύννεφο που έβαλε τα κλάματα», που μόλις κυκλοφόρησε.

Με την Κέλλυ χαιρόμαστε τη συνεργασία μας εδώ και πολλά χρόνια. Τα βιβλία μου είναι σχεδιασμένα για να λειτουργούν με τον λόγο της εικόνας και οι εικονογραφήσεις της Κέλλυ είναι και ομιλητικές και ευρηματικές. Το αγόρι που διάβαζε στις κότες παραμύθια, το οποίο κινείται σε δύο χωροχρόνους, δε θα μπορούσε να έχει πιο ευρηματική εικονογράφηση με ταυτόχρονες εικονικές, διακειμενικές και διαχρονικές αναφορές. Όσο για Το σύννεφο που έβαλε τα κλάματα, είναι επανέκδοση μιας παλιάς μας συνεργασίας με καινούργια εικονογράφηση. Είναι μια ιστορία που πέφτει και ξαναπέφτει από τον ουρανό για να πει και να ξαναπεί για τις περιπέτειες του κύκλου του νερού.

Τέλος, μια συμβουλή και μια ευχή προς τα παιδιά που ξεκίνησαν τις διακοπές τους!

Τους εύχομαι να απολαύσουν το καλοκαίρι με τις πέντε αισθήσεις ολάνοιχτες στις εκπλήξεις που τα περιμένουν. Για κοινωνικό έργο, ας φτιάξουν εννιακόσιες ενενήντα εννέα μάσκες για κουνούπια. Και για ατομική ανάπτυξη, ας μην πιάσουν ούτε ένα βιβλίο στα χέρια τους. Καλό καλοκαίρι!