آشنایی با سلجوقیان

 

پیشینه سلجوقیان

 

چند پاره شدن سلجوقیان

 

خواجه نظام الملک طوسی

 

سیری در زندگی خواجه نظام الملک

 

خواجه نظام الملک از کودکی تا وزارت سلجوقیان

 

ملکشاه وخواجه نظام الملک

 

ادامه وزارتفرزندان و خاندان نظام الملک

 

اندیشه ها و خط مشی خواجه نظام الملک

 

فرازهایی از موضوعات سیاست نامه

 

خدمات اجتماعی و فرهنگی خواجه نظام الملک

 

سیاست عملی در تاریخ مسلمین در سیاست نامه 

 

مواضع دفاع

 

سیاست عملی, درون نظام و برون نظام

 

زوایای فکر سیاسی نظام الملک

 

احتیاط سیاسی

 

رأی قوی به از لشکر قوی

 

نظام الملک و شیعه ستیزی

 

تحلیل انتقادی نظام الملک و انگیزه ها

 

آرامگاه نظام الملک

 

 

 

 

 

 

 

سلجوقیان یا سلاجقه، یا آل سلجوق، نام دودمانی است که در قرن‌های پنجم و ششم هجری قمری (یازدهم و دوازدهم میلادی) بر بخش‌های بزرگی از آسیای غربی، شامل ایران کنونی، فرمانروایی داشتند.

 

 

سلجوقیان در اصل غزهایترکمنبودند که در دوران سامانیدر اطراف دریاچه خوارزم(آرال)، سیردریاو آمودریامی‌‌زیستند.سلجوقیان که به اسلامرو آورده بودند، بعد از ریاست سلجوق بن دقاق، نام سلاجقه را به خود گرفتند و به سامانیاندر مبارزه با دشمنانشان بسیار کمک کردند. پسر سلجوق بنام میکاییلکه بعد از مرگ او ریاست این طایفه را بعهده داشت، چندین حکم جهاد برای مبارزه با (به قول مورخین) کفار صادر کرد.میکاییل سه پسر داشت به نامهای یبغو، چغریو طغرل. این قبیله که یک‌بار در زمان سلجوق بن دُقاق به دره سیحونکوچ کرده بودند، بار دگر بعد از مرگ سلجوق به سرکردگی سه پسر زاده‌اش به نزدیکی پایتخت سامانیان کوچ کردند. اما سامانیان از نزدیکی این طایفه به پایتخت احساس خطر کردند؛ بنابراین سلاجقه بار دگر از روی اجبار بار سفر بسته و به بغرا خان افراسیابی پناه بردند. این حاکم از سر احتیاط، طغرل پسر بزرگ را زندانی کرد. ولی طغرل به کمک برادر خود چغری از زندان رهایی پیدا کرد و با طایفه خود به اطراف بخارا کوچ کردند.در سال ۴۱۶ هجری ترکان سلجوقی به ریاست اسرائیل بن سلجوق برادر میکاییل دست به شورش زدند. اما سلطان محموداو را گرفت و در هند زندانی کرد. از طرف دیگر گروهی از یارانش دست به شورش زدند.

 

 

ابتدای سلطنت سلجوقیان را باید با خطبه سلطنت برای رکن الدین ابوطالب طغرل بن میکاییل بن سلجوق در تاریخ شوال ۴۲۹ هجری در نیشابور دانست. طغرل به کمک ابوالقاسم علی بن عبدالله جوینیمعروف به سالار پوژکان، که همواره در دستگاه قدرت طغرل باقی ماند، به نیشاپور وارد و سلطنت را آغاز کرد. طغرل برای خود اسم اسلامی رکن‌الدین ابوطالب محمد را انتخاب کرد و این نام و مقام مورد تأیید خلیفه عباسی قرار گرفت. طغرل وزیری با کفایت که او را هم‌رده خواجه نظام‌الملک طوسیمی‌‌دانند به نام عمید الملک کندریداشت و سیاست و تدبیر او به طغرل بسیار کمک کرد.سرانجام در رمضان ۴۵۵ هجری بعد از ۲۶ سال سلطنت در سن هفتاد سالگی در ریدر گذشت.

 

 

آلپ ارسلانبعد از مرگ عمویش طغرلبه سلطنت رسید و وزارت را به عمید الملک کندریسپرد. اما بعد از مدتی آلپ ارسلانبه تحریک رقیب عمید الملک یعنی خواجه نظام الملک طوسیاو را به قتل رساند و نفوذ او به خواجه نظام الملک طوسی منتقل شد.بیشتر عمر آلپ ارسلاندر جنگ با عیسویانسپری شد. او به قصد گسترش اسلام به ارمنستانحمله کرد و بر آن سرزمین غالب شد. اما بعد از غلبه بر آن سرزمین در سال ۴۶۴ با حمله ارمانیوس دیوجانوسامپراتور روممواجه شد. این جنگ با شکست رومیان و دستگیر شدن ارمانیوس دیوجانوس به پایان رسید.

 آلپ ارسلاندر سال ۴۶۵ هجری به دسته‌ای از ترکهاکشته شد. او در روزهای آخر عمرش شنید که ترکها در بخاراو سمرقندبه مردم ظلم وستم می‌کنند، بنابراین با لشکری برای سرکوبی آنها حرکت کرد. اما به دست یکی ار ترکهای مخالف کشته شد و سر انجام پیکر او را به مرو منتقل کردند.

 

 

ملکشاه پسر آلپ ارسلان بعد از مرگ پدرش به کمک خواجه نظام‌الملک به کرسی سلطنت نشست. او به کمک فراست و دانایی خواجه نظام‌الملک توانست به تمام رقیبان سلطنتی خود از جمله شاهزادگان مدعی سلاجقه غلبه کند. بعلاوه اینکه توانست سرزمین‌های تحت اشغال سلجوقیان را گسترش بدهد. از متصرفات او می‌توان به باز پس گیری سمرقند از فاطمیون مصرو انطاکیهاز روم شرقی نام برد. عراق عرب، گرجستان، ارمنستان، آسیای صغیرو شاماز دیگر محدوده‌های تخت تصرفات او می‌‌باشد.حکومت ملکشاهکه در سال ۴۶۵ هجری آغاز شده بود، بعد از بر کناری خواجه نظام‌الملک و روی کار آمدن تاج‌الملک قمی حرکت رو به زوال را پیش گرفت. عاقبت خواجه نظام‌الملک در نهاوندبدست یکی از اسماعیلیانبه نام ابوطاهر در سال ۴۸۵ هجری کشته شد. ملکشاه نیز در همان سال زندگی را بدرود گفت.

 

 

یه علت گسترش حکومت سلاجقه، ملکشاه کشور را به ایالات و ولایات مختلف تقسیم کرده بود و هر ولایت را یکی از شاهزادگان،امراء یا اتابکاناداره می‌کرد.

 اینان به علت دوری از اصفهانپایتخت آن عهد و قدرتی که ملکشاه به آنها داده بود، بعد از مدتی شروع به تشکیل حکومتی جدا و مستقل کردند. سلسله خوارزمشاهیانبه دست انوشتکین غزجه که یکی از امراء بود تأسیس شد. اتابکان نیز برای خود دم از استقلال زدند. در کرمانسلسله سلاجقه کرمان و در رومسلسله سلاجقه رومبوجود آمد. از طرف دیگر اتابکان آذربایجانو اتابکان لرستانهم ادعای استقلال کردند.

 

 

 سلطان محمدرا می‌توان آخرین پادشاه سلجوقیان دانست که بر تمام تصرفات این سلسله حکومت کرد. پس از اینکه ملکشاه زندگی را بدرود گفت بین پسران و شاهزادگان سلجوقی جدال سنگینی در گرفت. ابتدا بین دو پسر او محمود و پسر بزرگ برکیارقجنگ بر سر تاج و تخت سر گرفت. این جدال عاقبت در اصفهانبا پیروزی محمود به پایان رسید و برکیارق زندانی شد. اما بعد از مدتی محمود بر اثر بیماری آبلهدر گذشت و قدرت دوباره به برکیارق بر گردانده شد.

 

محمد پسر دیگر ملکشاه که در آن موقع سلطنت گنجهرا بر عهده داشت سر به شورش علیه برادر خویش برداشت. بجز جنگ اول که در نزدیکی همدانرخ داد و با شکست محمد به پایان رسید، پنج جنگ دیگر نیز رخ داد که عاقبت با صلح بین دو برادر به پایان رسید. اما برکیارق در سال ۴۹۸ هجری یک سال بعد از صلح با برادرش محمد در گذشت و امور به محمد منتقل شد.سلطان محمد امور مربوط به خراسان را به برادر خود سنجرواگذار کرد و خود امور دیگر تصرفات را به عهده گرفت. شام، آسیای صغیرو عراق عرببخاطر از بین رفتن قدرت خلفای عباسیدر فرمان او بود.

 

 

بعد از آنکه سلطان محمد در گذشت سلطنت ایرانتقریباً به دو قسمت تقسیم شد: سلجوقیان شرق به دست سلطان سنجر برادر سلطان محمد و سلجوقیان غرب به دست محمود. سلطان سنجر در دوران سلطنت خود کشمکش‌های فراوانی را پشت سر گذاشت، اما قسمتی از کشور یعنی خراسانبه پایتختی مرورا کاملاً در اختیار خود داشت. عاقبت سنجر در سن ۷۲ سالگی و بعد از تقریباً ۶۲ سال سلطنت در سال ۵۵۲ هجری زندگی را بدرود گفت. سنجر برای خود جانشینی نداشت و خواهر زاده اش رکن الدین محمود به جای او بر تخت نشست. اما دز سال ۵۷۷ هجری به دست یکی از سرداران سلجوقی کور شد و باقی زندگی را در زندان به سر برد تا در گذشت.

 دودمان سلجوقیان شرق با مرگ سنجر از بین رفت.