بازنمايي از مهاجرت بين‌المللي سرمايه‌هاي انساني

در آخرين سال‌هاي قرن بيستم‎, فرار مغزها‎, کمبود مهارت‌ها و فقدان فرصت‌هاي شغلي مسايل عمده‌اي هستند که سياست‌گذاراني را که با تحقيق و توسعه در دولت‎, دانشگاه و صنعت ارتباط دارند‎, نگران کرده‌اند‎. اگرچه حرکت نيروي کار‎, به‌خصوص در بين نيروي کار بسيار ماهر‎, در عرض مرزهاي سياسي راه حلي را در ارتباط با نگراني‌هاي مذکور به بعضي از دست‌اندرکاران ارايه مي‌دهد‎, اما باعث ايجاد مشکلاتي براي ديگران مي‌شود‎. 

در اين مقاله‎, با استفاده از تحقيقات مختلف تجربي ومطالعات زمينه‌اي سعي شده است تا بازنمايي از انواع مختلف حرکت منابع انساني در عرض مرزهاي ملي ارايه شود و در اين باره که گروه‌هاي متنوع افراد بسيار ماهر تحت تاثير چه‌عواملي دفع و جذب مي‌شوند‎, بحث خواهد شد‎. در يک ديدگاه کلي‎, مقررات مهاجرت‎, سيستم ماليات‌بندي‎, امکانات مطالعاتي خارج از کشور‎, کيفيت کار‎, گستردگي ارتباطات‎, توسعه تجارت خارجي و علايم عرضه و تقاضاي بازار نيروي کار در تصميم‌گيري نقل مکان مهاجران بسيار ماهر به کشورهاي خارجي نقش مهمي را ايفا مي‌کنند‎. 

مقدمه

فرار مغزها زماني رخ مي‌دهد که جريان خروجي دانشجويان ثابت است و با جريان ورودي مشابهي از ديگر کشورها جايگزين نمي‌شود‎.  به نظر مي‌رسد که رقابت براي کارکنان بسيار ماهر شديد و سخت باشد‎. جريان‌هاي سنتي مهاجرت افراد بااستعداد بين کشورها از جنوب به شمال‎, اينک در بعضي موارد معکوس مي‌شود‎. بيشتر کشورهاي واقع در جنوب‎, به‌خصوص در جنوب شرقي آسيا و شرق اروپا‎, از نظر فني پيشرفت کرده‌اند و به ميزان بالايي بر روي اقتصادهاي مبتني بر دانش قرار گرفته‌اند و بنابراين‎, جريان مهاجرت دانشمندان و مهندسان ماهر از آنجاها ممکن است متوقف شود‎. بنابراين‎, حرکت فرار مغزها و جذب مغزها ممکن است در تمام جهات صورت گيرد‎: شمال ‎- شمال‎, شمال‌‎- جنوب‎, جنوب ‎- شمال و جنوب ‎- جنوب‌‎. اين حرکت ممکن است کشورهايي مانند ايالات متحده آمريکا را که به ميزان بالايي به افراد بااستعداد خارجي وابسته‌اند‎, تهديد کند‎. ملت‌ها به طور روز افزوني انتقال تکنولوژي را در درجه اول به‌عنوان پديده‌اي با جهت‌گيري افراد در نظر گرفته و از اين بيم دارند که مزيت رقابتي‌شان را در آنچه به نظر مي‌رسد که يک رقابت جهاني براي مهارت‌هاي ويژه باشد‎, از دست بدهند‎. بنابراين‎, مهاجرت به ميزان بالايي به يک بخش غيرقابل تفکيک سياست‌هاي تکنولوژي ملي تبديل مي‌شود‎. قابل ذکر است که اندازه چنين تاثيري در بين کشورها تفاوت مي‌کند‎. به‌عنوان نمونه‎, در حالي که انگلستان با گسيل‌داشتن‌ودريافت استعدادها فعالانه در حرکت بين‌المللي متخصصان شرکت مي‌کند‎, اما کشورهايي مثل روسيه و اروپاي شرقي از فرار مغزهاعمدتالطمه‌مي‌بينندوخروج‌متخصصان‌ازاين کشورهابه‌پديده‌اي‌کاملاجدي‌تبديل‌شده‌است‌‎.به طور کلي‎, مقوله مهاجرت و حرکت بين‌المللي نيروهاي بسيار ماهر يک موضوع پيچيده و متنوع است و بنابراين‎, نيازمند سياست‌هاي بسيار مناسب و متنوع مي‌باشد‎. هرگروه از متخصصان بسيار ماهر تحت تاثير مجموعه‌اي از شرايط و تسهيلات مختلف جذب و کشيده مي‌شوند‎. بنابراين‎, عوامل مختلف دفع و جذب در ارتباط با فرآيند نقل مکان و حرکت گروه‌هاي مجزاي پرسنل بسيار حرفه‌اي در حوزه سازمان همکاري اقتصادي و توسعه (اروپا)‎, مورد بررسي قرار مي‌گيرند‎. 

زهكشي بهترين منابع انساني

اصطلاح فرار مغزها معادل با دو كلمه ي Brain Drain در زبان انگليسي است. Brain به معني مغز، متفكر و مغز متفكر بوده و براي كلمه Drain نيز معاني چندي از جمله خشكاندن، خالي كردن، تحليل بردن و زهكشي كردن آورده شده است. بنابراين همانطور كه عمل زهكشي، به طور طبيعي يا مصنوعي، باعث بيرون رفتن آب هاي اضافي يك منطقه مي شود يا در كشاورزي، آب اضافي از زمين به وسيله زهكشي گرفته مي شود پديده فرار مغزها نيز باعث بيرون رفتن مغزها يا متفكراني از يك سرزمين مي شود، منتهي مغزهايي كه آن سرزمين به وجود آن ها نيازمند است. واژه مغزها شامل همه افراد دانشمند، مخترعين، مبتكرين، تكنسين ها، كارگران ماهر و خلاق، مهندسين، پزشكان، جراحان، متخصصان و ساير افرادي كه از دانش بالايي برخوردار هستند، مي شود. در جريان قرن 19 و تا جنگ جهاني اول ايالات متحده آمريكا مهم ترين كشور مهاجر پذير بود زيرا لزوم بهره برداري از منابع آن سرزمين و ايجاد تاسيسات زير بنايي نظير شبكه راههاي ارتباطي، راه آهن و ... به نيروي انساني زيادي احتياج داشت. بنابراين جمعيت زيادي از كشورهاي آمريكاي جنوبي و مركزي، اروپا و آفريقا به آن سرزمين مهاجرت كردند. بعدها صنعتي شدن آن كشور باعث شد تا در ماهيت مهاجر پذيري آن تغييراتي به وجود آيد و مهاجران ماهر و متخصصي را از كشورهاي اروپايي يا كشورهايي كه به طور ناكافي صنعتي شده بودند پذيرا گردد. ادبيات مربوط به فرار مغزها از زمان پايان جنگ جهاني دوم و به ويژه از دهه 1960 شكل گرفت يعني موقعي كه كشورهاي اروپايي اقدام به بازسازي ويرانه هاي به جا مانده از جنگ كردند و مدتي بعد چرخه صنعت در اين كشورها شروع به كار كرد. اين فرايندها نياز به افراد متخصص و كارآمد داشت. در نتيجه خيل عظيمي از متخصصان، مهندسان و ساير افرادي كه از آنها با عنوان مغزها ياد مي شود، كشورهاي در حال توسعه خود را به مقصد كشورهاي پيشرفته تر ترك كردند و از اين زمان بود كه غارت سرمايه هاي انساني شروع شد و مانع ديگري بر سر راه پيشرفت و توسعه كشورهاي جهان سوم ظاهر گرديد.بعضي از محققان معتقدند كه علت ريشه اي تمام مهاجرت ها، شكست جوامع در براوردن نيازها و آرزوهاي شهروندانشان است بنابراين فرار مغزها نيز كه نتيجه مهاجرت يا كوچ افراد تحصيل كرده و داراي تخصص از كشوري به كشور ديگر است، ريشه در نيازها دارد. طيف اين نيازها براي نخبگان و متخصصان هر كشور متفاوت است و شامل ابعاد امنيتي، اجتماعي، اقتصادي، سياسي، علمي و تخصصي مي شود. بايد در نظر داشت كه پديده فرار مغزها تنها مختص به جلاي وطن نيروهاي متخصص كشورها نيست. بلكه دانشجويان مشغول به تحصيل در دانشگاههاي خارج از كشور را كه بعد از فارغ التحصيلي ميلي براي بازگشت به وطن ندارند نيز در بر مي گيرد.

تاثيرات فرار مغزها بر كشورهاي مبدا و مقصد

هم سرمايه هاي انساني و هم منابع طبيعي در رشد اقتصادي اثرات تعيين كننده اي دارند. تحقيقات تجربي نشان داده اند كه سرمايه گذاري در منابع انساني بيش از سرمايه گذاري در منابع طبيعي به رشد اقتصادي كمك مي كنند. مثلا كشورهاي خاورميانه با منابع عظيم نفتي خود به متخصصان تحصيل كرده اي نياز دارند تا توسعه اقتصادي خود را فراهم سازند. امروزه نقش بنيادين و اصلي منابع نيروي انساني در توسعه كشورها امري بديهي و روشن است و به جرات مي توان گفت كه ويژگي چشم گير و بارز كشورهاي پيشرفته وجود نيروي انساني كارا و متخصص است. بنابراين حركت نيروهاي ماهر و غني انساني، تاثيرات نماياني را بر كشورهاي مبدا (فرستنده) و كشورهاي مقصد (گيرنده) خواهد داشت.مهمترين و واضح ترين اثري كه پديده فرار مغزها بر كشور مبدا مي گذارد اتلاف هزينه هايي است كه صرف تعليم و تربيت نيروهاي ماهر و تحصيل كرده شده است. كشورهاي در حال توسعه همه ساله با صرف هزينه هاي هنگفت براي بخش آموزش و پرورش كه غالبا سهم مهمي از بودجه ناچيز آنها را شامل مي شود اقدام به تربيت انسانهاي ماهر و متخصص مي كنند اما متاسفانه با مهاجرت اين افراد به كشورهاي پيشرفته صنعتي به ويژه ايالات متحده و كانادا، منابع عظيمي از سرمايه خود را از دست مي دهند و اين سرمايه به طرف كشورهاي مقصد سرازير مي شود. بعضي كشورها با پرداخت يارانه هايي، زمينه ادامه تحصيل شهروندان خود را در مقطع تحصيلات عالي فراهم مي سازند. 

دلايل فرار مغزها و راهكارهاي جبران آن

نيروهاي متخصص، تحصيل كرده و كارآمد كشورها به دليل عدم ارضاي نيازهاي متنوع خود اقدام به جلاي وطن مي كنند و در اين مسير ممكن است به خواسته هاي خود دست يابند اما مهمترين چيزي كه از دست مي دهند وطن و سرزمينشان است. فرانتس نويمان مقاله خود با عنوان «روشنفكران در غربت» را با نقل از هوگو گروتيوس آغاز مي كند كه در سال 1621 پس از گريختن از زندان موريس دورانژ گفت : «اگر ميهنم مرا نمي خواهد من هم او را نمي خواهم، جهان فراخ است.» ولي نويمان چند فراز بعد به سخن دانته مي رسد كه مي گويد : «چقدر نان در غربت به دهان شور مي آيد. چقدر بالا و پايين رفتن از پله هاي بيگانگان سخت است.»

نگاهي بر فرار مغزها بر فراز جهان

جريان حركت افراد با استعداد به شكل سنتي آن از كشورهاي در حال توسعه به كشورهاي پيشرفته انجام مي گرفت. ولي امروزه مهاجرت نخبگان به شكل پيچيده اي درآمده و در تمام جهات ممكن است صورت گيرد. اين جريانات حاكي از آن است كه پديده فرار مغزها در حال تبديل شدن به پديده مبادله مغزها است. تحقيقات تجربي بريتانيا نشان داده است كه بين سالهاي 1994 تا 1997 حدود 11 هزار محقق خارجي در سيستم آموزش عالي بريتانيا استخدام شدند كه بزرگترين گروه آنها (45%) از اتحاديه اروپا بودند. پيش از اتحاد دو آلمان. آلمان غربي تكنسين هاي المان شرقي را به منظور راه اندازي موسسات صنعتي خود به اساني مي پذيرفت. يكي از عواملي كه باعث فرار مغزها مي شود مساله اتلاف مغزها است. اتلاف مغزها زماني رخ مي دهد كه متخصصان و افراد تحصيل كرده نتوانند در زمينه تخصصي خود به كار مشغول شوند. در نتيجه مجبور مي شوند براي استخدام در شغل مورد نظر خود به سرزمين ديگري مهاجرت كنند. همچنين انگيزه هاي يك دانشمند براي نقل مكان به جايي به غير از كشورش ممكن است آرمانهاي شخصي و علائق علمي او باشد. به هرحال اين آرمانها و علايق باعث جابه جايي بين المللي ميليون ها نفر مي شود.براي درك ميزان فرار مغزها از كشوري به كشور ديگر به آمار افراد تحصيل كرده و متخصص توجه شده است. 

نوع فايل: word

سايز :136 KB   

تعداد صفحه:82