فهرست مطالب:

عنوان صفحه

-تعريف بازار 1

-رقابت به صورت اصل رفتاري3

-معناي رقابت4

-رقابت از ديد گاه هاي قانون5

-معمولا اقتصاد دانان در مورد چه بازارهاي صحبت مي كنند7

-بازار رقابت كامل8

-بازار رقابت انحصاري11

-تعادل كوتاه مدت در شرايط رقابت انحصاري 12

-تعادل بلند مدت در شرايط رقابت انحصاري13

-متغير هاي گزينه اي15

-بازار انحصار چند جانبه16

-مدل هاي انحصار چند جانبه 24

-بازار انحصار كامل25

-تنظيم و كنترل انحصار28

-قوانين ضد انحصار28

-ضمايم

• رقابت از دیدگاه‌های گوناگون

با توضیحی كه در مورد مفهوم رقابت ذكر شد، به نظر می‌رسد كه نباید در مورد تفسیر آن اختلافی وجود داشته باشد؛ امّا با مراجعه به متون اقتصادی، شاهد تفاسیر گوناگونی از رقابت هستیم كه در طول زمان پدیدار شده‌اند. این دیدگاه‌ها به اختصار ذكر می‌شوند:

۱) رقابت آزاد از نگاه اسمیت

رقابت از منظر «آدام اسمیت» فعالیت و حركتی است كه فقط در وضعیت‌های «عدم تعادل» یعنی هنگامی كه برابری عرضه و تقاضا به هم می‌خورد پدید می‌آید. هنگامی كه اضافه عرضه‌ای به وجود می‌آید، عرضه كنندگان برای تحمیل آن به دیگران با یك‌دیگر رقابت می‌كنند و برعكس، هر گاه عرضه كاهش می‌یابد. متقاضیان به رقابت برای اختصاص دادن كالاهای موجود به خود برمی‌خیزند (رنانی، ۱۳۷۶: ص ۸۵)، و نتیجهٔ رقابت، در هر دو حالت، رسیدن به تعادل بین عرضه و تقاضا خواهد بود. از دیدگاه اسمیت منافع شخصی، افراد را به كارهایی رهنمون می‌كند كه به نفع جامعه خواهد بود و نتیجهٔ نهایی آن برابری عرضه و تقاضا است.

۲) رقابت از منظر نئوكلاسیك‌ها

از اواخر قرن نوزدهم با ظهور اقتصاددانان نئوكلاسیك، رقابت به طرز دیگری تعبیر شد. آن‌ها رقابت را به ساختار وضع تعادلی بازار، تعریف می‌كردند. به عقیدهٔ آن‌ها، اگر در بازاری، فروشندگان بسیار با خریدارن متعددی معامله كنند و هر كس از قیمت‌هایی كه دیگران بر اساس آن خرید و فروش می‌كنند به خوبی آگاه باشند می‌توان گفت رقابت وجود دارد (تفضلی، ۱۳۷۲: ص۳۴۹). دو شرط یاد شده یعنی زیاد بودن رقیبان و آگاهی كامل از قیمت‌ها به وسیلهٔ كورنو و جونز كه از اقتصاددانان نئوكلاسیك هستند بیان شد. اجورث، تركیبی از شرط كورنو (بینهایت بودن تعداد رقیبان) و شرط جونز (اطلاعات كامل) را برای رقابت كامل بیان كرد. وی هم چنین، مسألهٔ همگن بودن كالاها را برای تحقق رقابت ضرور دانست. وی برای از بین بردن توانایی مشاركت كنندگان برای تاثیرگذاری بر روی قیمت، ضرورت «تقسیم‌پذیری» كالا را مطرح كرد (رنانی، ۱۳۷۶: ص۸۷). جان بیتس كلارك (John Bates Clark: ۱۸۹۸) نیز، مسألهٔ «تحرّك كامل عوامل» را برای پیشگیری از انحصار و برقراری قیمت یگانه مطرح كرد. مشاهده می‌شود كه آن‌چه در متون اقتصادی رایج خُرد به صورت مدل رقابت كامل مطرح می‌شود، همین مدلی است كه از نئوكلاسیك‌ها به صورت ساختار در وضعیت تعادلی نقل كردیم در مقابل مدل كلاسیكی رقابت كه در آن، رقابت از وضعیت غیرتعادلی آغاز می‌شود و نتیجه‌اش رسیدن به تعادل در بازار خواهد بود؛ یعنی رقابت كلاسیكی یك مفهوم پویا است؛ در حالی كه مدل نئوكلاسیك‌ها رقابت را به صورت مفهوم ایستا مطرح می‌كند.هايكك معتقد است كه رقابت كلاسیكی را می‌توان رقابت دانست؛ در نظر اینان، رقابت نزدیك است محقق شود. امّا رقابت كامل نئوكلاسیكی استحقاق كمی دارد كه رقابت نامیده شود؛ زیرا فرض می‌كند كه وضعیت فعلی پیش‌تر وجود داشته است؛ امّا در دیدگاه كلاسیكی، رقابت نزدیك است محقق شود (همان: ص۸۸). نتیجهٔ آن این است كه فرض وجود وضعیت فعلی از زمان قبل (رقابت نئوكلاسیكی) نه تنها مانع همهٔ فعالیت‌هایی كه فعل رقابت كردن وصف می‌كند، می‌شود بلكه آن‌ها را تقریباً ناممكن می‌سازد. كلارك بزرگ‌ترین مشكل نظریهٔ نئوكلاسیك را ایستایی آن می‌دانست (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۸۹.

۳) فرایند رقابتی تخریب خلاق: نظریهٔ شومپیتر به نظر شومپیتر تحول مداوم در محصولات و روش‌های تولیدی، ذاتی خودِ سرمایه‌داری رقابتی است و مفهوم رقابت كامل نمی‌تواند این فرایند را توضیح دهد. به نظر وی، رقابت واقعی میان بنگاه‌های كوچكی كه تولید كنندهٔ كالای یكسان هستند در نمی‌گیرد؛ بلكه میان بنگاه‌های مبدع و دیگر بنگاه‌ها رخ می‌دهد. وی می‌گوید:

آن‌چه مهمّ است، عبارت است از رقابت در كالاهای جدید، تكنولوژی جدید، منابع عرضه‌های جدید، نوع جدید سازمان. این رقابت آن‌چنان موثرتر از انواع دیگر است كه می‌توان آن را به یك بمباران در مقایسه با فشار دادن یك درب تشبیه كرد... اهرم نیرومندی است كه سرانجام تولید را گسترش می‌دهد و قیمت‌ها را پایین می‌آورد... (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۴.

بر اساس نظر شومپیتر، ابتدا ابداعی صورت می‌گیرد (خلاقیت) و انحصارگذرا را شكل می‌دهد و سودهای انحصاری به ارمغان می‌آورد؛ آن‌گاه این ابداع پخش می‌شود؛ سپس در معرض ابداعات جدید قرار می‌گیرد كه سودهای انحصاری آن‌را از بین می‌برد (تخریب) و این جریان همچنان ادامه می‌یابد (رقابت دینامیك) (رنانی، ۱۳۷۶: ص۹۱). وی می‌گوید:

این فرایند تخریب خلاق، اصل اساسی سرمایه‌داری است؛ چیزی است كه سرمایه‌داری در آن خلاصه می‌شود (شومپیتر، ۱۳۷۵: ص۱۲۲)؛ البتّه شومپیتر می‌پذیرد كه امكان دارد برخی بنگاه‌ها موفق شوند از این فرایند رقابتی بپرهیزند. در این حالت، وضعیت آن‌ها به تدریج به وضعیت انحصاری دائم تبدیل می‌شود كه در تاریخ سرمایه‌داری فراوان اتفاق افتاده است. خلاصهٔ سخن این‌كه شومپیتر از منتقدان جدی رقابت كامل نئوكلاسیك‌ها بود و رقابتی را كه در آن مدل مطرح می‌شود سبب ركود و بی‌رونقی می‌دانست و رقابت پویا را در یك روند بلند مدت به جای آن مطرح می‌كرد؛ امّا رقابت به صورت فرایند تخریب خلاّق را كه به جای رقابت كامل مطرح می‌كرد نیز در بسیاری موارد زمینه‌ساز بروز انحصار می‌دانست و درجه‌ای از انحصار را می‌پذیرفت. به دنبال نظریات او، نظریه‌های جدیدی مانند «رقابت ناقص» (Imperfect Competition) و «رقابت انحصاری» (Monopolistic Competition) برای تبیین وضعیت جدید بازارهای كشورهای سرمایه‌داری مطرح شد.

معمولا" اقتصاددانان در مورد چه نوع بازارهايي صحبت ميكنند؟

الف-چهار نوع مختلف بازار كه اقتصاددانان معمولا" مشخص وشناسايي مي نمايند عبارتند از

• بازار رقابت كامل
• بازار رقابت انحصاري
• بازار انحصار چند جانبه فروش
• بازار انحصار كامل

و سه نوع اخير ساختار بازار در محدوده و قلمرو موضوع رقابت ناقص قرار دارند