تحقیق و بررسی در مورد امام علي در ادب فارسی
مقاله ای 437صفحه ای ورود در مورد
تجلي اوصاف امام علي در ادب فارسي
پيش درآمد:
در بين اقسام هنر، هنر شعر در تمام زمينه‌هاي خود آگنده از مضامين نغز و لطيفي در تجلي انديشه‌هاي مختلف بشري است. به خصوص در تجلي انديشه‌هاي ديني و مذهبي، اسلامي و قرآني. اين انديشه‌ها در وجود شاعران متعهدي كه به مدح و منقبت اهل بيت نبوت و ولايت زبان گشوده اند، آثار ارزشمند و ماندگاري از خود به يادگار گذاشته اند كه در اين آثار لطافت‌هاي روح بشري، منزلت انسان، سير و سلوك، عشق و عرفان و ... موج مي زند.
از افتخارات ادبيات خصوصاً نظم (شعر) تجلي، انديشه، افكار، رفتار، حوادث، حماسه و انقلاب حضرت علياست كه بدون شك و ترديد بايد گفت حضرت عليبه ادبيات نوعي روح معنوي داده است، چرا كه هر جا صحبت از ادبيات حماسي و انقلابي است، بيش و كم نام حضرت عليهم مي باشد. شاعران براي كوبيدن فساد و ستم، ريا و توجه به عدالت، مردانگي، شجاعت و ايمان از روح و مرام و مسلك باشكوه و انقلابي حضرت علي 7الهام مي‌گيرند.
حضرت علي 7با ايمان به وفاداري، عدالت، قضاوت، شجاعت، بردباري، تواضع، علم، زهد، تقوا، فضيلت، طريقت، شهادت، كرامت و ... چنان تأثيري در ادبيات گذاشته كه ديوان كمتر شاعر متعهد شيعي را مي توان از آغاز ادب فارسي تاكنون سراغ گرفت كه غزل، قصيده، دوبيتي، رباعي و مثنوي و ... مزين به اين اوصاف نباشد. راستي رمز و راز اين عظمت را بايد در چه چيزي جست؟ در يك چيز و آن اين كه عليحقيقت است و بس.
شرح مناقب بيان، مدايح، مصائب، مراثي و بيان سرگذشت، و تجلي اوصاف از خميرهاي اصلي شعر مذهبي و اعتقادي مي باشند. بر شمردن خصلت‌هاي نيك و هنر ائمه دين از همان ابتدا به وسيله‌ي مناقب جوانان از جايگاه گسترده‌اي در ادب فارسي برخوردار بوده است و ذبيح الله صفا در اين زمينه مي نويسد: «منقبت عمو ستايش اهل دين از ديرباز در بين شعراي شيعه مذهب و ديگران معمول بوده است، زيرا آنان براي تبليغ عقايد خويش شيوه‌هايي اختيار مي كردند كه علاوه بر نتيجه‌ي نهايي به حفظ مدايح و مناقب هم كمك شاياني مي كردند و يكي از راههايي كه اهل شيعه پس از كسب قدرت براي نشر مذهب خود انتخاب كرده بودند، استفاده از مناقب بوده است.»[1]
نتيجه سخن اينكه جزيي‌ترين تا كلي‌ترين هنر پيشوايان ديني چه به صورت مستقيم و يا غيرمستقيم جهت بهره‌هاي مختلف در انديشه و زبان شعرا، گذشته و بيان شده است. علت گسترش اين مسأله:
1. شناخت سرايندگان از حقيقت و جوهر دين.
2. شناخت رسالت و پيام دين.
3. شناخت شخصيتي و حقيقي پيام آوران دين
اين نوع شناخت سبب مي شد كه نور ايمان بر دل و جانان شعرا تعادل و در نتيجه‌ي آن ارادت خالصانه اي به دست آورند، يقيناً اگر چنين شناختي حاصل نمي شد، هيچ وقت امكان نداشت شعرا بتوانند به اين زيبايي و پرمحتوايي حقيقت و جوهره قلبي و اعتقادي خويش بروز دهند.
[1] - تاريخ ادبيات در ايران، ج 2، ص 194.
فهرست آيات و احاديث[1]
* إلا بذكر الله تطمئن القلوب
- o لافتي الا علي لا سيف الا ذوالفقار
- o كفي و كف علي في العدل سواءٌ و يدي علي‌بن‌ابي‌طالب في العدل سواء
- o كان شديد الادمه، ظاهره السمره، عظيم العنين، مائلاً الي القصر، كان احسن الناس وجهاً
- o اَبّ زوجك، اَبّ علمك، اَبّ ولدك
- o أنا مدينه العلم و علي بابها
* انما وليكم الله و رسوله والذين آمنوا يقيمون الصلوه و يوتون الزكوه و هم راكعون.
- o من كنت مولاه فهذا علي مولاه
- o فانّه مسوس في ذات الله
- o لو كنتو العظاما اَزددت يقيناً
- o قتل علي في المحراب لشدت عدله
- o حبّه ايمان و بقضه كفر
* إنما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً
- o اري نور الوحي و الرساله و اشم ريح النبوه و لقد سمعت
* هل اتي علي الانسان حين من الدّهر لم يكن شيئاً مذكوراً
* والذي بعثتني بالحق ما اخترتك الّا لنفسي انت منّي بمنزله هارون من موسي
- o قم يا اباتراب
* الذين ينفقون اموالهم باليل و النهار سرّاً و علانيهً
- o انت المعطي و أنا السائل و هل يرحم السائل الّا المعطي
* و أنذر عشرتك الاقربين
* اليوم اكلمت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام ديناً
* واعتصموا بحبل الله جميعاً و لاتفرقوا
- o كانك حيدره حيدره اللبوه إذا غضب من قبل إذا ولادها
- o ولكنه خاصف النعل في الحجره
* إن الذين آمنوا و عملوا الصالحات و اولئك هم خيرالبريه
- o ذكر علي عباده
- o وتعلموا القرآن فانّه اَحسن الحديث و تفقهو فيه فانّه ربيع القلوب
- o الا و إن امامكم قد اكتفي من دنياه بطمريه و من طعمه به قرصيه
- o هذا اول من آمن بي و صدقتي و صلي معي
- o بسم الله و بالله و علي مله رسول الله فزت و رب الكعبه
* إهدنا الصراه المستقيم
- o اليمين و الشمال مضله و الطريق الوسطي هي الجاده
- o يا علي لا يعرف الله الّا أنا و أنت
- o و ام الذين أبيضت وجوهم
- o من أحب أن ينظرو إلي آدم في عمله و إلي نوح في التقوا و الي ابراهيم في حلمه فينظر علي علي
- o كلامه فوق كلام المخلوق و كون كلام الخالق
- o يا علي أنت اميرالمؤمنين و قائد غرالمحجلين
- o علي كتاب الله أقروكم
- o علي مع القرآن و قرآن معل علي
- o أنا كلام الله الناطق
- o ولو كان الحلم رجلاً لكان علياً
* و كل شيٍ أحصيناه في امامٍ مبينٍ
- o ماظننت الّا انّه اشرف علي القمر الليله البدر
- o ولايه علي مكتوبه في جميع صحف الأنبياء
- o أنا الذي اعلم عدد النمل و وزنها و ...
- o إذ ثبت كنا شي من علي لم تعدل عنه الي غيره
- o ما أخدت في تفسير القرآن فعن علي‌بن‌ابي‌طالبٍ
- o عليٌ قاضي دين
- o اللهم انّي أتقرب اليك بولايه علي‌بن‌ابي‌طالب
- o الله الله في الايتام فلاتعبوا افواهم و لا يضيعوا بحضرتكم
- o لاتتركو لامر بالمعروف و النهي عن المنكر
- o انا اقرآن الناطق
- o انا كلام الله الناطق
- o النظر إلي وجه علي عباده
فهرست منابع و مآخذ
1. آفتاب لايزال، توانا، امير، نشر ميعاد، چاپ اول 1380 .
2. امام اميرالمؤمنين از ديدگاه خلفا، فقيه ايماني، مهدي، نشر عطر عترت، چاپ چهارم 1380.
3. از زلال زمزم غدير، موحد ابطحي، سيد علي، نشر مدرسه الامام مهدي 1380.
4. امام علي پيشواي صديقين، مدرسي، آيت ا... محمد تقي، مترجم حسن خاكرند، نشر محبان الحسين، ج پنجم 1384.
5. بحارالانوار، مجلسي، محمد باقر، دارالكتب اسلامي.
6. تجلي اوصاف اميرالمؤمنين، طالشي، يدالله، نشر اميركبير 1382.
7. تجلي امامت، ناظم زاده قمي، نشر دفتر تبليغات اسلامي، چاپ چهارم 1378.
8 . جلوه‌ي ولايت، انصاري، عذرا، نشر دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول 1376.
9. حيله الاوليا و طبقات الاصفيا، اصفهاني، ابونعيم، نشر دارالكتب العلميه بيروت، 1409 هـ.ق.
در پرتو ولايت، مصباح يزدي، محمد تقي، نشر موسسه‌ي آموزشي و پژوهشي امام خميني 1383.
10. در سايه‌ي آفتاب، التسري، محمد تقي، چاپ اول 1383.
11. دانشنامه‌ي امام علي، رشاد، علي اكبر، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه‌ي اسلاي، چ اول 1380 .
12. دمي با غدير، جمعي از نويسندگان لبنان، نشر حضور، چاپ اول 1381.
13 . زندگاني چهارده معصوم، عمادزاده، حسين، نشر طلوع، چاپ اول 1373.
14. زندگاني چهارده معصوم، مدرسي، آيت ا... محمدتقي، نشر محبان الحسين، چاپ سوم 1380.
15. زندگاني اميرالمؤمنين، رسولي محلاتي، سيد هاشم، نشر دفتر فرهنگ اسلامي، چاپ دوازدهم 1383.
16. زندگاني امام علي، جمعي از نويسندگان لبنان، ترجمه حميدرضا كفاش، نشر عابد 1379.
17. سياست‌نامه امام علي، محمدي ري شهري، سازمان چاپ و نشر، چاپ دوم 1381.
18. سيري در تاريخ معصومين، طالب شهرستاني، محمد اسماعيل، نشر.
19. سيري در زندگي حضرت علي (ع) ، سيد محمد صالحي، نشر معيار علم، چاپ دهم 1385.
20. سيماي پرفروغ، ناظرزاده قمي، سيد اصغر، نشر دفتر تبليغات اسلامي، 1379.
21. شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، دار احياء الكتب العربيه، 1378 هـ.ق
22. شرح نهج البلاغه، هاشمي، ميرزا حبيب، مكتب الاسلاميه، 1348 هـ. ش
23. علي شاهكار خلقت، پيشگاهي شبستري، عباسعلي، نشر اعرابي 1379و
24. علي از زبان علي، شهيدي، سيد جعفر، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ سيزدهم 1379.
25. علي اسوي تقوي و عدالت، احمدي بيرجندي، احمد، نشر اسوه، چاپ اول 1376.
26. علي از زبان استاد مطهري، نشر سلسله، چاپ دوم 1379.
27. علي آيينه‌ي عرفان، ناظم زاده‌ي قمي، سيد اصغر، نشر دفتر تبليغات اسلامي، چاپ چهارم 1379.
28. علي (ع) (تاريخ تحليلي نيم قرن اول اسلام)، جعفري، سيد محمد مهدي، چاپ نشر شركت سهامي، چاپ هشتم 1376.
29. قصص اميرالمؤمنين، خلف زاده، احمد، نشري مهدي يار، چاپ سوم 1379.
30. فرزند قبله، ذوالقدر، عنايت الله، نشر ميراث ماندگار، چاپ اول 1384.
31. صدوده داستان از زندگي علي، عليان نژادي، ابوالقاسم، نشر آل طه، چاپ اول 1380.
32. كليات منتهي الآمال، قمي، شيخ عباس، نشر بهزاد، چاپ اول 1377.
33. مولود كعبه، اردوباري، شيخ محمد علي، نشر رسالت، چاپ اول 1379.
34. مناقب ابن شهر آشوب، شهر آشوب مازندراني، ابوجعفر، نشر مصطفوي .
35. نشانه‌هاي روشن، نصرالهي، احمد، نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم 1380.
36. نشريه‌ي بينات (ويژه‌نامه‌ي امام علي (ع))، سال هفتم شماره 4.
بخش اول
برگزيده‌ي متون
بسم الله الرحمن الرحيم
چنين گويد ابوالحسن عبدالله ابن المقفع، رحمه الله، پس از حمد باري، عز اسمه، و درود بر سيد المرسلين، عليه الصلاه و السلام، كه ايزد تبارك و تعالي بكمال قدرت و حكمت عالم را بيافريد، و آدميان را بفضل و منت خويش عزيمت عقل و رجحان خرد از ديگر جانوران مميز گردانيد، زيرا كه عقل بر اطلاق كليد خيرات و پاي بند سعادات است، و مصالح معاش و معاد دوستكامي دنيا و رستگاري آخرت بدو باز بسته است. و آن دو نوع است : غريزي كه ايزد جل جلاله ارزاني دارد؛ و مكتسب كه از روي تجارب حاصل آيد. و غريزي در مردم بمنزلت آتش است در چوب، و چنانكه ظهور آن بي ادوات آتش زدن ممكن نباشد اثر اين بي تجربت و ممارست هم ظاهر نشود، و حكما گفته‌اند كه التجارب لقاح العقول و هر كه از فيض آسماني و عقل غريزي بهرومند شد و بر كسب هنر مواظبت نمود و در تجارب متقدمان تأمل عاقلانه واجب ديد آرزوهاي دنيا بيايد و در آخرت نيك بخت خيزد، و الله الهادي الي ما هو الا وضح سبيلاً و الا رشد دليلا.
و ببايد دانست كه ايزد تعالي هر كار را سببي نهاده است و هر سبب را علتي و هر علت را موضعي و مدتي، كه حكم بدان متعلق باشد، و ايام عمرو روزگار دولت يكي از از مقبلان بدان آراسته گردد. و سبب و علت ترجمة اين كتاب و نقل آن از هندوستان بپارس آن بود كه باري عز اسمه آن پادشاه عادل بختيار و شهريار عالم كامگار انوشروان كسري بن قباد را، خفف الله عنه، شعاع عقل و نور عدل حظي وافر ارزاني داشت، در معرفت كارها و شناخت مناظم آن راي صائب و فكرت ثاقب روزي كرد، و افعال و 6 اخلاق او را بتابيد آسماني بيار است، تا نهمت بتحصيل علم و تتبع اصول و فروع آن مقام را در نتوانست يافت، و آن درجت شريف و رتبت عالي را سزاوار و مرشح نتوانست گشت. و نخوت پادشاهي و همت جهان گيري بدان مقرون شد تا اغلب ممالك دنيا در ضبط خويش آورد، و جباران روزگاران در ربقه طاغت و خدمت كشيد، و آنچه مطلوب جهانيان است از عز دنيا، بيافت و آنچه از عزتهاي دنيا شايسته حمايت روبرو بدست آورد.
و در اثناي آن بسمع او رسانيدند كه در خزاين ملوك هند كتابيست كه از زبان مرغان و بهايم و حوش و طيور و حشرات جمع كرده‌اند، و پادشاهان را در سياست رعيت و بسط عدل و رأفت، و قمع خصمان و قهر دشمنان، بدان حاجت باشد، و آن را عمدة هر نيكي و سرماية هر علم و راهبر هر منفعت و مفتاح هر حكمت مي‌شناسد، و چنانكه ملوك را ازان فوايد نتواند بود اواسط مردمان را هم منافع حاصل تواند شد، و آن را كتاب كليله و دمنه خوانند.
آن خسرو عادل، همت بران مقصور گردانيد كه آن را ببيند. و فرمود كه مردي هنرمند بايد طلبيد كه زبان پارسي و هندوي بداند. و اجتهاد او در علم شايع باشد، تا بدين مهم نامزد شود. مدت درزا بطلبيدند، آخر برزويه نام جواني نشان يافتند كه اين معاني دروي جمع بود، و بصناعت طب شهرتي داشت او را پيش خواند و فرمود كه : پس از تأمل و استخارت و تدبر و مشاورت ترا بمهمي بزرگ اختيار كرده‌ايم، چه حال خرد و كياست تو معلومست، و حرص تو بر طلب علم و كسب هنر مقرر و مي‌گويند كه هندوستان چنين كتابي است، و مي‌خواهيم كه بدين ديار نقل افتد، و ديگر كتب هندوان بدان مضموم گردد. ساخته بايد شد. تا بدين كار بر وي و بدقايق استخراج آن مشغول شوي. و مالي خطير در صحبت تو حمل فرموده مي‌آيد تا هر نفقه و مؤونت كه بدان حاجت افتد تكفل كني، و اگر مدت مقام دراز شود و به زيادتي حاجت افتد باز نمائي تا ديگر فرستاده آيد، كه تمامي خزاين ما دران مبذول خواهد بود.
و آنگاه مثال داد تا روزي مسعود و طالعي ميمون براي حركت او تعيين كردند، و او بر آن اختيار روان شد، و در صحبت او پنجاه صره كه هر يك ده هزار دينار بود حمل فرمود. و بمشايعت او يا جملگي لشكر و بزرگان ملك برفت رفتند.
و برزويه با نشاط تمام روي بدين مهم آورد، و چون بمقصد پيوست گرد درگاه پادشاه و مجلسهاي علما و اشراف و محافل سوقه و اوساط مي‌گشت و از حال نزديكان راي و مشاهير شهر و فلاسفه مي‌پرسيد و بهر موضع اختلافي مي‌ساخت و به رفق و مدارا بر همة جوانب زندگاني مي‌كرد، و فرا مي‌نمود كه براي طلب علم هجرتي نموده‌ست. و بر سبيل شاگردي بهرجاي مي‌رفت، و اگر چه از هر علم بهره داشت نادان وار دران خوضي مي‌پيوست، و از هر جنس فرصت مي‌جست، و دوستان و رفيقان مي‌گرفت، و هر يك را بانوع آزمايش امتحان مي‌كرد. اختيار او بر يكي از ايشان افتاد كه بهنرو خرد مستثني بود، و دوستي و برادري را با او بغايت لطف و نهايت يگانگي رسانيد تا بمدت اندازة راي و رويت و دوستي و شفقت او خود را معلوم گردانيد، و بحقيقت بشناخت كه اگر كليد اين راز بدست وي دهد و قفل اين سر پيش وي بگشايد در آن جانب كرم و مروت و حق صحبت و ممالحت را برعايت رساند.
[1] - علامت‌هاي ستاره بيانگر آيه و مربع بيانگر حديث است.
